مصطفی بن حسن جنابیابومحمد مصطفی بن حسن جَنابی، مورخ عثمانی می‌باشد. ۱ - زندگینامهاو در خاندانی عالم پرور اهل آناطولی به دنیا آمد. نامش را بعضی جنّابی (با تشدید) [۱]
دایرةالمعارف اسلامی ترک، ذیل “جنابی ابومحمد مصطفی بن حسن”، IA.
[۲]
احمد زکی ولیدی طوغان، تاریخچه اصول، ج۱، ص۲۰۸، استانبول، ۱۹۶۹.
[۳]
محمد خیرالدین اسدی، موسوعة حلب المقارنة، ذیل «الجنابی»، چاپ محمد کمال، حلب ۱۹۸۴ـ۱۹۸۸.
نوشته‌اند و چون در شعر جنابی تخلص می‌کرد، گاهی با «مصطفی جنابی بروسه لی» (متوفی ۱۰۰۴) خلط شده است. [۴]
دائرة المعارف اسلامی ترک، ذیل “الجنابی مصطفی افندی”، توسط Mehmet Canatar .
وی پس از طی مراحل تحصیلی ، مدتی در محضر «ابوالسعود افندی» ــ که از ۹۵۲ تا ۹۸۲ شیخ الاسلام عثمانی بود خدمت و آنگاه در مدارس متعدد تدریس کرد و در ۹۹۲ عهده دار قضاوت حلب شد. [۵]
محمد خیرالدین اسدی، موسوعة حلب المقارنة، ذیل «الجنابی»، چاپ محمد کمال، حلب ۱۹۸۴ـ۱۹۸۸.
۲ - وفاتدو سال بعد، به سبب بیماری ، از این مقام عزل گردید و سرانجام در ۹۹۹ در همان شهر درگذشت. [۶]
محمد خیرالدین اسدی، موسوعة حلب المقارنة، ذیل «الجنابی»، چاپ محمد کمال، حلب ۱۹۸۴ـ۱۹۸۸.
[۷]
محمدبن یحیی عطائی، حدائق الحقائق فی تکملة الشقائق، ج۱، ص۳۰۹، در شقائق نعمانیه و ذیللری، چاپ عبدالقادر اوزجان، استانبول: دارالدعوة، ۱۹۸۹.
[۸]
محمدطاهر بروسه لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۳، ص۳۹، استانبول ۱۳۳۳ـ۱۳۴۲.
[۹]
میدان لاروس: فرهنگ لغت و دانشنامه، استانبول: ناشر میدان، ج۲، ص۸۵۱، ۱۹۹۰-۱۹۹۱.
«محمد ثریا» تاریخ انتصاب او را به قضاوت حلب، ۹۹۵ و تاریخ درگذشتش را ۹۹۷ نوشته [۱۰]
محمد ثریا، سجل عثمانی، ذیل مادّه «جنابی»، استانبول ۱۳۰۸ـ۱۳۱۵/ ۱۸۹۰ـ۱۸۹۷، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۱.
که با منابع دیگر متفاوت است.۳ - آثاراهم آثار جنابی به این قرار است : ۳.۱ - البحر الزخار و العیلم التیار«البحر الزخار و العَیلم التیار»، که «الحافل الوسیط و العیلم الزاخر المحیط»، «البحر الزاخر و العیلم الطیار»، «العیلم الزاخر فی احوال الاوائل و الاواخر»، و «البحر و تاریخ الجنابی» نیز نامیده شده است. این اثر دو جلدی بزرگ که به عربی نوشته و به «سلطان مراد سوم» (حک: ۹۸۲ـ۱۰۰۳) تقدیم شده، تاریخ عمومی است که از خلقت آدم تا سال ۹۹۷ را در بر می‌گیرد و مشتمل است بر مقدمه و ۸۲ باب و هر باب اختصاص دارد به یک دولت . [۱۱]
حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، ج ۱، ستون ۲۲۴.
[۱۲]
حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، ج ۲، ستون ۱۱۸۱.
[۱۳]
شمس الدین بن خالد سامی، قاموس الاعلام، ذیل ماده «جنابی»، چاپ مهران، استانبول ۱۳۰۶ـ۱۳۱۶/ ۱۸۸۹ـ ۱۸۹۸.
۳.۱.۱ - محتواباب های عمده آن، پس از مقدمه ای در باره خلقت و نبوت و رسالت و خلافت و اختصاص باب اول به انبیا ، در باره ملل و دولت های باستانی با عناوینی چون « ملوک فُرس »، «ملوک یونان »، «ملوک روم »، «ملوک بنی اسرائیل » و سلسله های بعد از اسلام چون امویان شام و اندلس ، عباسیان ، ادریسیان ، اغلبیان ، موّحدون ، طولونیان ، فاطمیان ، ایوبیان ، طاهریان ، صفاریان ، غزنویان ، آل بویه ، سلجوقیان ، قرامانیان ، عثمانیان ، خوارزمشاهیان ، چوپانیان ، قراقوینلوها ، آق قوینلوها و آل شیخ حیدراسماعیلی ( صفویان ) است. بابِ تاریخِ عثمانی آن مفصّل تر از باب های دیگر و در حدود یک پنجم کتاب است و گزارش حوادث تا زمان خاتمه تألیف دنبال شده است. [۱۴]
محمدطاهر بروسه لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۳، ص۴۰، استانبول ۱۳۳۳ـ۱۳۴۲.
[۱۵]
دائرة المعارف اسلامی ترک، ذیل “الجنابی مصطفی افندی”، توسط Mehmet Canatar .
۳.۱.۲ - جایگاه کتابهامر پورگشتال، که از محققان در مآخذ تاریخ عثمانی است، بر صحت قول جنابی تأکید کرده است. [۱۶]
جوزف فون هامر پورگشتال، تاریخ امپراطوری عثمانی، ج۱، ص۳۱۹، گراتس ۱۹۶۳.
«البحر الزخار» به نثری مصنوع و آمیخته به شعر نوشته شده و در بر دارنده اطلاعات ارزنده ای است که منابع آن‌ها به دست نیامده است. ۳.۱.۳ - اهمیت کتاببرخورد انتقادی مؤلف با منابعی که از آن‌ها استفاده کرده و آوردن شرح احوال علمای درگذشته در دوره سلطنت هر پادشاهی ، در پایان شرح حوادث همان دوره، از ویژگی‌ها و امتیازات این اثر است. این اثر از منابع مهم بسیاری از تواریخ بعدی بوده است و مورخانی چون «کاتب چَلَبی» معروف به « حاجی خلیفه »، «مصطفی عالی» و «منجم باشی»، با الگو قرار دادن آن، آثاری پدید آورده اند. نسخ متعددی از این اثر در کتابخانه های ترکیه ، و اتریش و انگلستان موجود است. [۱۷]
دائرة المعارف اسلامی ترک، ذیل “الجنابی مصطفی افندی”، توسط Mehmet Canatar .
[۱۸]
محمد قزوینی، یادداشتهای قزوینی، ج۲، ص۱۷۴ـ۱۷۵، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۳ ش.
۳.۱.۴ - تلخیص کتابجنابی خود «البحر الزخار» را به عربی تلخیص کرد و آن را «نهایة المَرام» نامید. ترجمه ترکی خلاصه همان اثر که مشتمل است بر شصت باب، [۱۹]
محمدطاهر بروسه لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۳، ص۴۰، استانبول ۱۳۳۳ـ۱۳۴۲.
[۲۰]
دایرةالمعارف اسلامی ترک، ذیل “جنابی ابومحمد مصطفی بن حسن”، IA.
«دُرّمکنون» یا «گلشن تواریخ» نامیده شده است. [۲۱]
دائرة المعارف اسلامی ترک، ذیل “الجنابی مصطفی افندی”، توسط Mehmet Canatar .
۳.۲ - سایر آثار«السَّبْعُ السیار»، «تاریخ بلاد مغرب»، «جواهر الغرائب»، «فرصت نامه»، «تحفة الادیب و هدیة الاریب»، «هدیة العارفین»، «الحضیرة (یا) الحَظیرةُ الخَضِرَة و الحدیقةُ النَضِرة»، «رساله فی بناء ایاصوفیه» و «قلعة قسطنطینیه» از آثار منسوب به جنابی اند. [۲۲]
حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، ج ۱، ستون ۸۵۱ .
[۲۳]
حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، ج ۲، ستون ۹۷۶.
[۲۴]
محمدطاهر بروسه لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۳، ص۴۰، استانبول ۱۳۳۳ـ۱۳۴۲.
[۲۵]
دایرةالمعارف اسلامی ترک، ذیل “جنابی ابومحمد مصطفی بن حسن”، IA.
[۲۶]
دائرة المعارف اسلامی ترک، ذیل “الجنابی مصطفی افندی”، توسط Mehmet Canatar .
[۲۷]
میدان لاروس: فرهنگ لغت و دانشنامه، استانبول: ناشر میدان، ج۲، ص۸۵۱، ۱۹۹۰-۱۹۹۱.
۴ - میدان شعرجنابی به ترکی و عربی شعر می‌گفت. [۲۸]
حسن قنالی زاده، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۶۴ـ۲۶۵، چاپ ابراهیم قتلق، آنکارا ۱۹۷۸ـ۱۹۸۱.
[۲۹]
شمس الدین بن خالد سامی، قاموس الاعلام، ذیل ماده «جنابی»، چاپ مهران، استانبول ۱۳۰۶ـ۱۳۱۶/ ۱۸۸۹ـ ۱۸۹۸.
[۳۰]
محمدطاهر بروسه لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۳، ص۴۰، استانبول ۱۳۳۳ـ۱۳۴۲.
[۳۱]
دایرةالمعارف اسلامی ترک، ذیل “جنابی ابومحمد مصطفی بن حسن”، IA.
[۳۲]
دائرة المعارف اسلامی ترک، ذیل “الجنابی مصطفی افندی”، توسط Mehmet Canatar .
در منابع به وجود دیوانی از وی اشاره نشده است.۵ - فهرست‌منابع(۱) محمد خیرالدین اسدی، موسوعة حلب المقارنة، چاپ محمد کمال، حلب ۱۹۸۴ـ۱۹۸۸. (۲) محمدطاهر بروسه لی، عثمانلی مؤلفلری، استانبول ۱۳۳۳ـ۱۳۴۲. (۳) محمد ثریا، سجل عثمانی، استانبول ۱۳۰۸ـ۱۳۱۵/ ۱۸۹۰ـ۱۸۹۷، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۱. (۴) حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون. (۵) شمس الدین بن خالد سامی، قاموس الاعلام، چاپ مهران، استانبول ۱۳۰۶ـ۱۳۱۶/ ۱۸۸۹ـ ۱۸۹۸. (۶) محمدبن یحیی عطائی، حدائق الحقائق فی تکملة الشقائق، در شقائق نعمانیه و ذیللری، چاپ عبدالقادر اوزجان، استانبول: دارالدعوة، ۱۹۸۹. (۷) محمد قزوینی، یادداشتهای قزوینی، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۳ ش. (۸) حسن قنالی زاده، تذکرة الشعراء، چاپ ابراهیم قتلق، آنکارا ۱۹۷۸ـ۱۹۸۱. (۹) جوزف فون هامر پورگشتال، تاریخ امپراطوری عثمانی، گراتس ۱۹۶۳. (۱۰) دایرةالمعارف اسلامی ترک، ذیل "جنابی ابومحمد مصطفی بن حسن"، IA. (۱۱) میدان لاروس: فرهنگ لغت و دانشنامه، استانبول: ناشر میدان، ۱۹۹۰-۱۹۹۱. (۱۲) احمد زکی ولیدی طوغان، تاریخچه اصول، استانبول، ۱۹۶۹. (۱۳) دائرة المعارف اسلامی ترک، ذیل "الجنابی مصطفی افندی"، توسط "Mehmet Canatar. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «مصطفی بن حسن جنابی»، شماره۴۹۱۳. /p/span |